Veel gebouwen in Zuid-Limburg zijn met mergel gebouwd. In de Middeleeuwen zijn dat hoofdzakelijk kerken en kloosters. In Valkenburg en Sittard wordt de vesting eruit opgebouwd. De grote botergele mergelblokken laten zich makkelijk verwerken tot pinakels, lijstwerk, gotische ramen en andere versieringen. Door de eeuwen heen hebben opdrachtgevers en architecten gebruik gemaakt van de bijzondere kwaliteiten van de mergelsteen. Ook tegenwoordig nog voor restauratie en speciale nieuwbouwprojecten.
Hieronder enkele bekende architecten die Valkenburg het mediterrane aanzicht hebben gegeven waar wij nu nog volop van genieten.
Quadvlieg huis / ‘Spaans Leenhof’
Dit fraaie pand is gebouwd door een van de drossaarden van Kasteel Valkenburg rond 1661.
In 1946 wordt er een bibliotheek in gevestigd met de fantasienaam ‘Spaans Leenhof’. Deze naam krijgt geheel ten onrechte een historische lading.
Het Spaans Leenhof van Valkenburg zetelt op Kasteel Valkenburg. In 1661 vindt de deling plaats van de drie landen van Overmaas in een Staats deel en een Spaans deel. Ook het Leenhof wordt gedeeld. Het Spaanse deel verhuist naar de boerderij op Sint-Pieter van de familie Sleijpen. Dat is dan Spaans gebied (Schin op Geul). Na het opblazen van Kasteel Valkenburg in 1672 door de Hollanders verhuist het Staatse Leenhof naar Maastricht. Het Spaanse Leenhof verhuist 1763 naar kasteel Hoensbroek.
Na het opblazen van de Geulbruggen in september 1944 wordt een nieuw stratenpatroon in de kom van Valkenburg gerealiseerd. Hierdoor komt een der sierlijkste gebouwen van het Geulstadje vrij te liggen. De prachtige gevel is een typisch voorbeeld van Limburgs – Nederrijns klassiek barok.
Na 19e-eeuwse verbouwingen (vensters) staat het pand bekend als het huis Quadvlieg, naar een van de voormalige bewoners. Sinds 1964 is hier het Visit Zuid-Limburg kantoor te vinden.
Station Valkenburg
Voor het stationsgebouw in Valkenburg liet Ir. Jacobus Enschede liet zich inspireren door het in Tilburg gebouwde paleis van koning Willem II. De architectuur valt te beschouwen als ‘nieuwerwetse poort’ tot de stad. Vanaf 1860 is Valkenburg dan per spoor verbonden met de rest van Nederland. Door de aanleg van de spoorlijn Maastricht-Aken in 1853 neemt het toerisme fors toe. Het Station van Valkenburg in mergel is het oudste, nog in gebruik zijnde station van Nederland.
Kuuroord Valkenburg
Pierre Cuypers (1827-1921) verblijft regelmatig in Oud-Valkenburg tijdens drukke periodes bij grote projecten in bijvoorbeeld Amsterdam. Hij komt voor ontspanning en woont hier zelfs gedurende zo’n vijf jaar.
Ook hij heeft veelvuldig gebruik gemaakt van de aanwezigheid van mergel als bouwsteen. Zoals in 1890 in het ’t Kuurhotel Huis ter Geul (nu Parkhotel), in 1889 het monument op het Grendelplein, dat helaas in 1954 vernield wordt bij een tragisch busongeluk. In het begin van de nieuwe eeuw heeft hij de hand in het ontwerp van de Katakomben (1910-1912) en van het Openluchttheater in de Plenkertstraat (1916). Twee uitbreidingen van de Nicolaas – en Barbara Kerk en aanpassingen aan Kasteel Schaloen zijn van zijn hand.
Raadhuis
In het centrum van Valkenburg is in 1902 een raadhuis annex postkantoor gebouwd. Het monumentale gebouw in een eclectische bouwstijl is ontworpen door de Amsterdamse architect J.H.C. Kröner en is gerealiseerd met de streekeigen mergelsteen. Momenteel is Museum Valkenburg in dit pand gevestigd.
Wilhelminatoren
Aan het begin van de twintigste eeuw worden er nog steeds mergelpanden gebouwd. Meerdere mannen oefenen het vak van ‘blokbreker’ uit, met als gevolg dat de lengte van de mergelgangen weer met behoorlijk wat kilometers groeit. Spraakmakend is de bouw van de Wilhelminatoren op de Heunsberg in 1906. Het is een ontwerp van de Valkenburgse bouwkundige Alphons Christiaan Prevoo (1855-1929). Aannemer Jos Heuts uit Vilt bouwt de toren binnen zes maanden in opdracht van het Kur-comité Falcobergia, voor 11.000 gulden.
Prevoo is een bouwmeester die veelvuldig gebruik maakt van mergelelementen in zijn ontwerpen. Soms brengt hij ook kleine ornamenten aan in lichte bogen boven de kozijnen en in de nok van een gevel. Prevoo heeft zeker de invloed ondergaan van de grote architect Pierre Cuypers die in Nederland en ook in Valkenburg actief is.
In het voorjaar van 2025 is de Wilheminatoren helaas ingestort, het plan is om hem te herbouwen.
Art Nouveau / Art Deco versieringen in mergel
Een Valkenburgse architect die eveneens veelvuldig mergel en mergelversierselen aanbrengt in zijn ontwerpen is Joseph Willem Hubert Luijten (1882-1964). Zijn grootste project is de bouw van de lagere school in de Plenkertstraat in 1913, die vrijwel geheel uit mergel bestaat. Aannemer is de Valkenburger Louis Jennekens, die het gebouw realiseert voor de somma van fl 34.650.
Daarnaast ontwerpt hij meer dan dertig panden, vooral in het centrum van Valkenburg, waaraan hij mergelelementen toevoegt, zoals in de Gosewijnstraat, Halderstraat, Wilhelminalaan, Lindenlaan en de uit 1908 stammende, prachtige voorgevel van een pand in de Passage.
Kijk voor villa’s van mergel op DEZE pagina.
Restauraties en reconstructies
Ook aan het begin van deze eeuw wordt mergel nog als bouwsteen gebruikt, zoals bij de restauraties van de kademuren en van zwakke plekken in de Kasteelruïne.
Pand Lindenlaan 25
Het volledig opnieuw en in oude luister hersteld gebouw is aan de voorgevel geheel in authentieke stijl met mergel opgetrokken.
Winkelcentrum
Een fraai voorbeeld van het recent gebruik van mergel is ook het nieuwe winkelcentrum met appartementen ‘Aan de Kei’. Hier is een fraaie combinatie gemaakt van mergelsteen, baksteen en wit gestucte gevels.
Zo valt er veel te genieten van mooie straten en pleinen met panden die vrijwel allen in mergel zijn opgetrokken!
