Wandelen door de geschiedenis van begraven
Deze route voert door Valkenburg Centrum. De route (blauw) is 5 km lang.
Ze vertelt de historie van begraven in Valkenburg en ook in Rome, maar laat ook andere bijzondere zaken niet onvermeld.
Deze wandeling start met een bezoek aan Museum Romeinse Katakomben. Vandaar bezoeken wij de Algemene Begraafplaats Cauberg, daarna de Joodse Begraafplaats op de flanken van de Kasteelruïne, we lopen door het Wallenplantsoen naar de HH. Nicolaas en Barbarakerk en Museum Valkenburg.
Begraven is een ritueel dat al bestaat sinds mensenheugenis. Vanaf de Middeleeuwen werd een overleden persoon veelal rondom of in de kerk begraven. Dat was ook in- en om de Middeleeuwse HH. Nicolaas en Barbarakerk te Valkenburg het geval. Niet-katholieken werden buiten de vestingstad Valkenburg begraven, langs de stadswal van het kasteel. Doordat op een gegeven moment de kerk en de ruimte daaromheen overvol raakte en de sociale hygiëne een belangrijke rol kreeg, verplaatste men in 1837 de begraafplaats naar eenmergelhelling aan de Cauberg. Hierin werden grafmuren uitgehouwen waarin de lijkkisten worden geplaatst. Valkenburg heeft de oudste, nog bestaande wandgraven van Nederland. In landen als Spanje en Italië kom je dit vaak tegen.
Zeer bijzonder zijn ook een aantal grafkapellen, gebouwd met mergel, en met grafkelders uitgegraven in de mergelwand, waarvan één naar ontwerp van architect dr. P. Cuypers.
Start van de wandeling bij Visit Zuid-Limburg Experience Valkenburg, Th. Dorrenplein 5.
Met je rug naar de VVV steek het plein over naar de Passage, steek over naar de Oranjelaan. Steek over en vervolg de Oranjelaan. Na de brug links af door het Odapark, bij de fontein rechtdoor. Volg de Geul tot aan de eerste straat links, aan de Polfermolen. Rechtsaf is links het Museum Romeinse Katakomben.
1
Museum Romeinse Katakomben
Plenkertstraat 55, 6301 GL Valkenburg a/d Geul, Tel.: 043-6012554
Bijna een eeuw geleden, tussen 1910 en 1913, zijn onder leiding van architect Pierre Cuypers, catakomben,begraafplaatsen voor Christenen in het antieke Rome, uiterst zorgvuldig gereconstrueerd. Het is een initiatief van de broers Jan (1872-1930) en Karel Diepen (1874-1954) die hiermee hun religieuze overtuiging konden laten zien. De werkzaamheden startten daar in 1909 in een groeve aan de Plenkertstraat.
Men koos ervoor om de oudste en de meest beroemde catacomben uit Rome te verbeelden op korte afstand van elkaar. Men ging zich terdege oriënteren in Rome en slaagden er daarna in om in Valkenburg een perfecte imitatie tot stand te brengen. De katakomben te Valkenburg bestaan uit een ingewikkeld stelsel van gangen, een waar labyrint, wat het onmogelijk maakt dit stelsel zonder gids te bezoeken.
Op deze wijze is een bijzonder fraai, historisch verantwoord en leerzaam archeologisch project gerealiseerd. Een bezoek aan Museum Romeinse Katakomben te Valkenburg is een belevenis. Het is een zeer nauwgezette reconstructie van de 14 belangrijkste en mooiste catacomben te Rome. De reconstructie is zo goed dat bij restauraties in Rome de Katakomben in Valkenburg als voorbeeld dienen.
We vervolgen nu de route en gaan, met de rug naar de Katakomben, rechts af richting centrum.
Aan uw rechterhand de beroemde prehistorische Vuursteenmijnen die zo mooi vanaf de straat te zien zijn. Meer dan 5000 jaar geleden groeven onze voorouders hier naar vuursteen om o.a. bijlen van te maken.
Blijf de Plenkertstraat volgen.
Hier het volgende Cuypers monument. Aan de rechterkant de ingang van het Openluchttheater (uit 1916), waar ’s zomers muziek- en theatervoorstellingen te zien zijn.
Ernaast Villa Rozenheuvel.
2
Protestantse kerk (1892)
De familie Loisel bewoonde kasteel den Halder en een lid van de familie is burgemeester van Valkenburg aan de Geul geweest. Hij was ook eigenaar van de Fransche Molen, zo genoemd naar de Franse oorsprong van de familie Loisel. Achter deze kerk bevindt zich, in een grot in de helling, een grafkelder. De familie en de erfgenamen zijn nog steeds eigenaar van de groeve achter het kerkje. Deze werd door de familie oorspronkelijk gebruikt als wijnkelder. In een door een poort afgesloten linker gedeelte ligt een put met een doorsnee van 5 meter, die als ijskelder diende. Deze grafkelder is een eeuwigdurend familiegraf, maar is niet openbaar. Hierin zijn nissen aangebracht die nog stoffelijke resten bevatten van in totaal 12 personen. Allen leden van de familie Loisel en Rensdorp.
In 1891 is de grond vóór de groeve in de Plenkert verkocht aan de Protestantse Gemeenschap en kon er een kerkje worden gebouwd in de zogenaamde ‘Waterstaatstijl’.
Verderop rechts Villa Alpha, een imposant pand. Zoals vele monumentale panden in Valkenburg is ook dit met mergel gebouwd.
We blijven de Plenkertstraat volgen en houden rechts. Aan de linkerkant de Grendelpoort (Maastrichter- of Bergerpoort) uit 13/14e eeuw. Vanuit Maastricht de toegangspoort tot de vestingstad Valkenburg. We buigen hier rechts met de bocht mee en lopen de Cauberg omhoog.
3
Het Monument
Nog vóór dat de Cauberg begint is er links tegen de muur, achter de glazen ingang van de Kasteelruïne, een herdenkingsplaquette aangebracht die eraan herinnert dat op 29 september 1954 een ernstig busongeluk plaatsvond onder aan de Cauberg. Een Belgische bus met defecte remmen botste op een monument en een gevel. Er kwamen daarbij 20 mensen om. Bij dat busongeluk werd ook het Monument verwoest, ontworpen door de bekende architect Pierre Cuypers. Dit werd opgericht in 1889 ter herdenking dat Limburg 50 jaar bij Nederland hoorde. In 1961 werd een nieuw monument geplaatst, bestaande uit drie bronzen valken op een betonnen pilaar, ontworpen door Piet Killaars.
Rechts, tegen de gevel van Restaurant Dionysos, zien we een kruis. In vroeger jaren werden overledenen op een draagbaar naar het kerkhof boven aan de Cauberg gedragen. Onder aan het kruis stopte de lijkstoet, de dragers wisselden van plek en er werd een groet gebracht aan Christus aan het kruis.
Verderop rechts zien we de ingang van de Gemeentegrot, eenmiddeleeuwse bouwsteengroeve. In deze grot is een ondergrondse (schuil)kerk uit de Franse Tijd.
Neem verderop rechts de trap omhoog naar de Lourdesgrot.
4
Lourdesgrot (1927)
Dit is een vrijwel exacte kopie van de bekende grot in Lourdes. Deze grot was vroeger een bedevaartsoord, nu een meditatieplek in het drukke Valkenburg.
We steken over naar de ingang van de Algemene Begraafplaats Cauberg. We lopen door de toegangspoort naar binnen.
5
Algemene Begraafplaats Cauberg (1837)
Dit zeer interessante terrassen kerkhof, uniek in Nederland, is in de mergelhelling langs de Cauberg aangelegd. Men vindt hier zeer verschillende wijzen van begraven. De Kerkhofkapel, uit mergelsteen gebouwd, werd direct na de aanleg van de begraafplaats gebouwd in de toenmalige neoclassicistische stijl. In die kapel liggen enkele pastoors van Valkenburg begraven. Zo ook pastoor Sarton, pastoor Hermans (stichter van de Lourdesgrot) en pastoor-historicus Welters.
Rechts vooraan de rand van de begraafplaats, direct zichtbaar langs de Cauberg werden grafkapellen gebouwd met mergelsteen, met grafkelders uitgegraven in de mergelwand. Ze liggen iets verhoogd en in de onmiddellijke nabijheid van de gravenwand op dit kerkhof.
De grafkapel van de familie H. Habets-Willems werd in neogotische stijl in 1892 naar een ontwerp van architect dr. P. Cuypers gebouwd. De vrijstaande achtzijdige grafkapel telt één bouwlaag en wordt afgedekt met zadeldakjes met leien en bekroond met een lantaarn met een spits dakje. Links ernaast is de grafkelder, die hoort bij de kapel, uitgegraven in de mergelwand. De grafkapellen bezitten architectuurhistorische waarde wegens de esthetische kwaliteiten van het ontwerp, het bijzondere materiaalgebruik (mergel) en de ornamentiek.
Één van de grafkapellen is met neogotische elementen in 1864 in opdracht van de adellijke familie De Guascogebouw. Een andere grafkelder uit 1883 is met neo-romaanse elementen in opdracht van de familie Palmen gebouwd. Deze heeft een symmetrische indeling met rondboogvormige gietijzeren deur in rondboogvormige omlijsting, geflankeerd door kleine boogvormige nissen. De grafkelder van de familie Wehry uit omstreeks 1885 heeft ook een symmetrische indeling. Aan de bovenzijde van de deur bevindt zich een plaquette met de inscriptie: ‘Caveau de la Famille Wehry’. Van het interieur zijn onder meer van belang: een plavuizenvloer en een negental grafnissen afgedekt met grafstenen.
Verder zijn er verschillende praalgraven te zien. Let op de Franse namen. Vooral in de 19e eeuw werd deze taal veel door welgestelden gebruikt.
Loop verder over het brede pad met rechts de onderste rij van de galerijgraven. Volg het pad naar links en rechts de trap van een tiental treden omhoog. Het pad gaat verder naar het later aangelegd deel van het kerkhof.
Ga bij de brede trap omhoog langs weer een rij grafnissen.
Op de terrassen zijn dan weer familiegraven aangelegd. Er zijn 4 terrassen, op het hoogste terras is een columbarium gebouwd.
Ga de trap weer af en sla links af.
Daar, vóór de muur aan de Cauberg, vinden we een Joodse begraafplaats en een Protestants deel, waar de vroegere directeur/eigenaar van Klant’s Zoo (voormalige dierentuin in Valkenburg) begraven ligt. Naast hem het graf van de directeur van circus Hagenbeck. Zijn opleiding tot ‘dompteur van leeuwen’ stond wereldwijd bekend. Op het marmeren graf ligt een leeuw in marmer uitgehouwen.
Ga dan weer langs het Joods kerkhof.
Naast de toegangspoort aan de muur bevindt zich een gedenkplaat voor de in de W.O. II omgekomen Joodse inwoners van Valkenburg.
Het kerkhof is dagelijks geopend, in de zomermaanden tot 20.00 uur en in de wintermaanden (november t/m april – tot 16 .00 uur).
Loop door de poort naar buiten, sla links af en steek voorzichtig over.
6
Provinciaal Verzetsmonument
Even verder op de Cauberg ziet u aan de rechterkant een gedenksteen voor twee jonge verzetsstrijders die op deze plek enkele dagen voor de bevrijding in september 1944 gefusilleerd werden.
Ga via de trappen naar boven naar de gedachteniskapel.
Hier is later, juist op deze plek, een gedachteniskapel gebouwd (1957) ter gedachtenis aan de meer dan 300 gesneuvelde Limburgse verzetsstrijders in Wereldoorlog II.
Loop de trap af naar beneden naar de Cauberg.
Door de groei van de steden, werden veel begraafplaatsen die buiten de stad waren aangelegd, alweer ingesloten door de stedelijke uitbreiding. Zo ook in Valkenburg. Door uitbreiding van het toerisme kwam dit unieke terrassenkerkhof te liggen tussen Thermae 2000 met z’n thermale baden, het Casino en een verblijfsaccommodatie voor toeristen.
We dalen nu links af de Cauberg af tot op het Grendelplein en slaan rechts af de Daalhemerweg in. Verderop gaan we links de Van Meijlandstraat in.
Deze trappenstraat, uniek in Nederland, is een ‘dwingel’; een droge uitgegraven gracht ter bescherming van het kasteel, deze is overigens later weer opgehoogd. Aan uw linkerhand het Kasteel van Valkenburg, ontstaan in 1115 en opgeblazen in 1672. De vesting Valkenburg, in eerste instantie een kleine versterking op de Heunsberg, werd al snel een machtige en bijna onneembare hoogteburcht. Deze lag op een kruispunt van belangrijke wegen. De heren van Valkenburg breidden hun gebied gestaag uit, waardoor zij heersten over bijna geheel Zuid-Limburg. Van de vestingstad resten de Kasteelruïne, enkele poorten en een gedeelte van de vestingwerken. Ook het stratenpatroon is vrijwel onveranderd gebleven.
We vervolgen onze route en lopen verder de trap weer af.
Links op de helling (buiten de stadswal) bevinden zich enkele Joodse graven, alleen katholieken werden binnen de stadsmuren begraven.
Links de Berkelpoort uit de 13e/14e eeuw, toegangspoort tot de stad vanuit Aken.
We lopen door de poort verder, rechtdoor en volgen de bocht naar links, Muntstraat. Vóór de Grendelpoort slaan wij rechtsaf en nemen de Kerkstraat, een van de authentieke straatjes van Valkenburg.
Ook hier mooie ensembles in mergel gebouwd. Recht voor je de oude pastorie. Deze ligt met haar achterkant tegen de stadsmuur aangebouwd.
We slaan links af de Halderstraat in.
Hier zien we rechts de stadsmuur van zo’n 2 meter dik. Op het eind van de straat nemen wij de ingang rechts het Wallenplantsoen in.
We lopen door tot aan Kasteel Den Halder.
Dit was een verdedigingstoren in de vestingwerken, later omgebouwd tot kasteeltje.
Hier slaan we rechts af, onder het poortje door en zien rechts de HH. Nicolaas- en Barbarakerk. Loop rechts voor de kerk door een hekwerk een steegje in.
In een perkje ligt een gedeelte van de grafsteen van Dirk van Pallandt, drossaard van Valkenburg (1467-1482). De grafsteen functioneerde gedurende een periode als dorpel van een boerderij totdat er een Amerikaanse tank eroverheen reed en men ontdekte dat het een deel van de grafsteen van Dirk van Pallandt was.
Loop terug naar de Kerkstraat.
7
HH. Nicolaas- en Barbarakerk
Plaats waar mogelijk in de Romeinse Tijd een eenvoudig heiligdom stond. Later in de 12/13e eeuw werd er een eenvoudig kapelletje gebouwd dat uitgroeide tot een zaalkerkje. De eerste vermelding van een kerkgebouw is gedateerd in 1226. Toen Valkenburg in 1281 een zelfstandige parochie werd, werd de kerk geleidelijk omgebouwd tot een centraal bouw (kruisvormige grondslag) met een toren. In de 15e eeuw werden achtereenvolgens het koor, de toren met ingesnoerde torenspits, het tussengelegen korte schip met dwarsbeuk en de zijbeuken gebouwd. Omdat de kerk binnen de vestingmuren gelegen was had zij drie priesters; een voor het hof (Kasteel van Valkenburg), een voor het gasthuis (opvang voor zieken en bejaarden) en een voor de parochiekerk. Van 1633 tot 1819 was de kerk simultaankerk voor katholieken en protestanten. In 1836, in 1891 en in 1904 werd de kerk door Pierre Cuypers vergroot.
Lang geleden werd een overleden persoon veelal rondom, of in de kerk begraven. Dat was gewijde- en beschermde grond. Doordat op een gegeven moment de ruimte om de kerk overvol raakte, besloot men aan het begin van de 19e eeuw de begraafplaats te verplaatsen naar de rand van de stad.
We lopen door nu via de Pelerinstraatrechtsaf naar de Grotestraat Centrum.
Ook hier mergelpanden met mooie ornamenten, zoals links op de hoek Bakkerij Botterweck. Rechts een 17e-eeuws poortje met Mariabeeld en daarnaast Hotel de l’Empereur (Hotel Courage); al in de 15e eeuw Herberg Den Rooden Leeuw, later wijnhuis Faber, daarna een bierbrouwerij.
8
Museum Valkenburg (1900)
Links op nummer 31 ligt het voormalige stadhuis en postkantoor met Jugendstil elementen uit 1900, ontworpen door de Amsterdamse architect J.H.C. Kröner. Het rechter gedeelte is nu in gebruik als museum. U vindt er naast de afdeling geologie en archeologie ook de ‘Charles Eyckzaal’ en de ‘Grote Zaal’ met tentoonstellingen van moderne en hedendaagse kunst.
Vanaf de late middeleeuwen stond hier het Landshuis ofwel bestuurscentrum voor het Land van Valkenburg, annex gevangenis.
Op de rechterhoek van de gevel is een plaquette aangebracht ter herinnering aan de ‘Bokkenrijders’ in 1774. Deze werden ten onrechte, na een afgedwongen bekentenis, veroordeeld en terechtgesteld.
Ga, met de rug naar het museum, rechtsaf. Loop door de Geulpoort, rechts aan de overkant van de Geul ziet u de Visit Zuid-Limburg Experience Valkenburg. Een schitterend mergelpand uit 1661 met mooie versieringen en ornamenten.
Dit is het eindpunt van de route.
Tekst: Hélène Stohr-Hoenjet en Laurens Loozen
