In de flanken van het Geuldal in en rond het stadje Valkenburg komt op grote schaal mergel aan de oppervlakte. Mergel is kalksteen, het bestaat voor 96% uit pure kalk en onder andere klei en vuursteen, en is zo’n 70 miljoen jaar geleden ontstaan.
De Geologie
De ondergrond van Valkenburg is door de miljoenen jaren heen opgebouwd door lagen van verschillende gesteenten en samen met het reliëf (de vele hoogteverschillen) maakt dat ons landschap zo uniek. Veel van wat onze regio geologisch, archeologisch en historisch zo interessant maakt, is zichtbaar voor wie goed om zich heen kijkt.
Geologie is een moeilijk woord voor aardkunde, het bestuderen van het ontstaan van de grond onder ons. Geologen bestuderen o.a. het ontstaan en de structuur van gesteentes, gebergtevorming en fossiele resten.
Het ontstaan van mergel
Toen de mergel tussen de 66 en 145 miljoen jaar geleden gevormd werd maakten grote delen van Europa deel uit van een ondiepe subtropische zee. In deze zee leefden allerlei organismen, variërend van kleine gewervelde diertjes tot de gevreesde, tot wel 20 meter lange Mosasaurus. De restanten van afgestorven zeedieren vormden gedurende miljoenen jaren een dikke laag kalkgesteente. Dat werd opgebouwd door de kalkresten van gewervelde dieren, zoals vissen en dinosauriërs, zeeorganismen en schelpen. Schelpen vind je veelvuldig terug in de mergel en heel soms zelfs een compleet skelet van de Mosasaurus.
Vanaf 66 miljoen jaar geleden trok de zee zich langzaam terug en werd dit deel van Europa weer land. Op de mergel werden toen weer andere lagen afgezet, vooral zand en veel later grind en löss.
In mergel vind je vaak vuursteen. De Valkenburg Vuursteen is hard, glasachtig maar dof en heeft een grijze tot bijna zwarte kleur. In prehistorische tijden, zo’n 5000 jaar geleden, maken de mensen daar uitstekende bijlen en messen van.
In de loop van de tijd is Valkenburg behoorlijk gestegen. Het ligt vandaag ca. 60 tot 150 meter boven NAP, de huidige zeespiegel. Zuid-Limburg is eigenlijk geen heuvelland, maar een dalenland. De rivieren, zoals de Maas en Geul, hebben diepe dalen uitgesleten. In de flanken van het Geuldal komt de mergel aan de oppervlakte. Op de vlakkere, hoge plateaus vind je hoofdzakelijk grind en löss.
Mergel als delfstof
Tot voor kort werd de mergel in Zuid-Limburg op grote schaal afgegraven. Je kunt mergel op vele manieren gebruiken. Al eeuwenlang is mergel een belangrijke meststof; bomen en planten hebben kalk nodig. Fijn gemalen is het bijvoorbeeld ook geschikt als voedingssupplement, want ook mensen en dieren hebben kalk nodig voor hun botten, en het wordt ook in tandpasta of schuurmiddel verwerkt. Heel veel mergel is gebruikt om cement mee te maken. Van cement maken we beton om bijvoorbeeld bruggen te bouwen en je hebt het nodig om muren te metselen.
Mergel als bouwmateriaal
Je kunt mergel ook gebruiken als bouwsteen. Al ongeveer duizend jaar graven mensen gangen in de heuvels in en rondom Valkenburg om daar mergel uit te halen. Er zijn zo wel 22.000 gangen ontstaan die samen zo’n 240 kilometer lang zijn! Dit zijn nu de beroemde grotten van Valkenburg. In het Mergelstadje Valkenburg kom je dan ook veel gebouwen tegen die van mergelsteen zijn gemaakt. Kerken, kastelen, stadspoorten en muren van de vestingstad, molens, de kades van de Geul en het station zijn allemaal met mergel gebouwd. Het was dicht bij huis te delven want transport van ander bouwmateriaal was vroeger erg duur. Het is gemakkelijk te bewerken: je kunt blokken op maat zagen en er zo muren mee bouwen. Omdat kalksteen zacht is, is het erg geschikt om ronde vormen en versieringen van te maken.
Tegenwoordig wordt mergelbouwsteen nog maar door twee blokbrekers gewonnen en is daardoor vele malen zo duur als baksteen. Het wordt nu vooral gebruikt voor restauratie van oude gebouwen. De blokken worden op maat gezaagd en kunnen gebruikt worden om beschadigde delen van gebouwen te herstellen. De laatste jaren is er weer een herwaardering van mergel in het authentieke en cultuurhistorische karakter van Valkenburg. Mergel wordt weer meer gebruikt als een kenmerkend element bij bijzondere nieuwbouw.
